Próba wyceny efektivności navozenia organicznego i azotem w produkcji buraka

PRÓBA WYCENY EFEKTYWNOŚCI NAWOŻENIA ORGANICZNEGO I AZOTEM W PRODUKCJI BURAKA

The estimation attempt of organic and mineral nitrogen efficiency in sugar beet production

Zhodnocení pokusu s účinností organického a minerálního dusíku v produkci cukrovky

K. Kucińska, A. Artyszak, D. Ostrowska

SGGW Warszawa, Katedra Agronomii, Zakład Szczegółowej Uprawy Roślin

Summary: The low level of sugar-beet production profitability forces the necessity of decreasing of outlays and induces planters to search the new solutions with low outlays which will ensure the improvement of production efficiency. The results of investigations were carried out on static crop three rotation experience, at increasing doses of nitrogen (0, 60, 90, 120 and 180 kg N per hectare) and on three levels of organic manures (without organic fertilizations, cow dung, straws + inter crop - phacelia). In economic estimation is based on the direct surplus which is used at incomplete calculations. The achieved results make possible to show the relative profitability in the compared manure variants. During the investigated period (2000 - 2002) the best economic effects from sugar-beet production were obtained under the treatment of fertilization with cow dung and at use of dose 120 kg N per hectare. But in case of the lack of organic fertilization, and also when straw + phacelia were used economically well-founded was usage of dose 180 kg N per hectare.

Key words: sugar beet, fertilization

Sumaryczny: Niski poziom opłacalności produkcji buraka cukrowego wymusza konieczność minimalizowania nakładów i skłania plantatorów do poszukiwania nowych rozwiązań niskonakładowych zapewniających poprawę efektywności produkcji. Przedstawione wyniki badań oparto na statycznym doświadczeniu płodozmianowym trójpolowym, przy wzrastających dawkach azotu (0, 60, 90, 120 i 180 kg N ha-1) na tle trzech poziomów nawozów organicznych (bez nawożenia organicznego, obornika, słomy + międzyplon – facelia). W ocenie ekonomicznej posłużono się nadwyżką bezpośrednią wykorzystywaną w kalkulacjach niepełnych. Uzyskane w ten sposób wyniki umożliwiają wykazanie względnej opłacalności porównywanych ze sobą wariantów nawozowych. W badaniach trzyletnich (2000 – 2002) najlepsze efekty ekonomiczne przy produkcji buraka cukrowego uzyskano pod wpływem nawożenia obornikiem w dawce 30 t ha-1 i przy zastosowaniu dawki 120 kg N ha-1. Natomiast w przypadku braku nawożenia obornikiem, jak również słomą + facelia ekonomicznie uzasadnione było stosowanie dawki 180 kg N ha-1.

Klucz wyraz: burak cukrowy, nawożenie, nadwyżka bezpośrednia

Souhrn: Nízká úroveň rentability produkce cukrovky vynucuje potřebu minimalizovat náklady a podněcuje pěstitele hledat nová řešení s nízkými náklady, které by zaručily zlepšení efektivity produkce. Výsledky výzkumů byly uskutečněny v pevné tříleté rotaci a při stupňovaných dávkách dusíku (0, 60, 90, 120 a 180 kg.ha-1) a při třech hladinách organického hnojení (0, kravský hnůj, sláma + svazenka jako meziplodina). V ekonomickém zhodnocení se stavělo na přímém zvýšení, které je použito v nekompletních kalkulacích. Dosažené výsledky umožňují ukázat relativní rentabilitu porovnávaných variant hnojení. Během zkoumaného období (2000 – 2002) největší ekonomický efekt produkce cukrovky byl získán při hnojení kravským hnojem a dávce dusíku 120 kg.ha-1. Avšak v případě nedostatku organického hnojiva a rovněž když byly použity sláma + svazenka, bylo ekonomicky odůvodněné použití dávky dusíku 180 kg.ha-1.

Klíčová slova: cukrovka, hnojení

Introduction

Trudna sytuacja ekonomiczna w jakiej znalazło się polskie rolnictwo zmusza do poszukiwania rozwiązań, które pozwoliłyby zminimalizować koszty produkcji. Jednym ze sposobów obniżania nakładów w gospodarstwach rolnych jest coraz częściej upraszczany płodozmian do zaledwie 3 – 4 członów zmianowania, z dużym udziałem zbóż i roślin okopowych (Zawiślak i in., 1997; Zimny, 1997). Z kolei wraz z postępującą specjalizacją gospodarstwa należy liczyć się z różną obsadą zwierząt, do bezinwentarzowego włącznie, gdzie obornik całkowicie zastępowany jest innymi formami nawozów organicznych. Mogą to być np.: słoma z dodatkiem azotu mineralnego, liście buraczane pozostawione na polu po zbiorze korzeni, lub nawozy zielone pochodzące z uprawy międzyplonów ścierniskowych na przyoranie, bez szkody dla wysokości plonów i jakości korzeni buraka cukrowego, jak też dla środowiska glebowego (Ceglarek i in., 1997; Pytlarz-Kozicka i in., 1997). Rosnące zainteresowanie wykorzystaniem słomy i międzyplonów na przyoranie wiąże się również z obniżaniem pracochłonności i kosztów związanych z tradycyjnym nawożeniem, a także spadkiem zużycia nawozów sztucznych.

Poziom stosowanego nawożenia azotem, które jest podstawowym czynnikiem plonotwórczym systematycznie maleje. Jednakże prawidłowość ta nie zawsze dotyczy plantatorów buraka cukrowego. Prowadzone badania terenowe (Roszkowska, 1998; Wyszyński i in., 2002) wykazują, że plantatorzy często stosują dawki azotu wynoszące ponad 200 kg N ha-1. Tak wysokie dawki azotu wpływają nieznacznie na wzrost plonu korzeni, natomiast przyczyniają się do istotnego spadku plonu cukru oczyszczonego.

Wprowadzenie reguł gospodarki rynkowej wywołało potrzebę nowego spojrzenia na zagadnienie rachunku ekonomicznego w rolnictwie. Stosowane dotychczas podejście było ukierunkowane głównie na wykorzystywanie pełnego rachunku kosztów jednostkowych. Nie doceniano natomiast różnego rodzaju kalkulacji niepełnych. Niepełne kalkulacje różnicowe wykorzystujące na przykład nadwyżkę bezpośrednią jako metodę rachunku ekonomicznego, wskazują względną opłacalność różnych porównywanych ze sobą działalności. W kalkulacjach tych wystarczy uwzględnić tylko te koszty, które różnią analizowane warianty. Można w ten sposób porównywać dwa rodzaje działalności lub większą ich liczbę i wybrać, na podstawie takich niepełnych rachunków, działalność efektywniejszą. Niepełne kalkulacje różnicowe mogą więc stanowić podstawę do podejmowania kierunkowych decyzji w gospodarstwie, a dotyczących takich zagadnień, jak: dobór działalności produkcyjnej, określanie poziomu intensywności produkcji, czy wybór relatywnie bardziej opłacalnych technologii produkcji (Grontkowska, 1998; Klepacki, 1999).

Celem przeprowadzonych badań była ocena plonowania i ekonomicznej efektywności stosowania zróżnicowanego nawożenia organicznego i wzrastających dawek azotu w produkcji buraka cukrowego.

Material and methods

Badania przeprowadzono w latach 2000 – 2002 w statycznym polowym doświadczeniu nawozowym założonym w 1985 r. w Zakładzie Doświadczalnym – Chylice (woj. Mazowieckie), na glebie klasy IIIa, kompleksu żytniego bardzo dobrego. Burak cukrowy (odmiana Dojana) uprawiano w płodozmianie trójpolowym: burak cukrowy – pszenica – jęczmień.

Badano wpływ dwóch czynników:

czynnik A – nawożenie organiczne;

czynnik B – nawożenie mineralne azotem,

przy stałym nawożeniu fosforem i potasem

W przypadku buraka cukrowego kombinacje nawozowe przedstawiały się następująco:

A0 – bez nawożenia organicznego (kontrola)

A1 – obornik w dawce 30 t ha-1 w stanowisko pod burak cukrowy

A2 – inne formy nawożenia organicznego – słoma jęczmienna + międzyplon ścierniskowy z facelii + 48 kg N ha-1 w formie mocznika

B0 – bez nawożenia azotem (kontrola), B1 – 60, B2 – 90, B3 – 120, B4 – 180 kg N ha-1.

Stanowiło to łącznie 15 kombinacji nawozowych, w 4 powtórzeniach.

Wielkość plonu korzeni buraka cukrowego po ocenie statystycznej przedstawiono w tab. 1.

W ocenie ekonomicznej posłużono się nadwyżką bezpośrednią – kategorią ekonomiczną wykorzystywaną w metodzie kalkulacji niepełnych. Metoda ta umożliwia wykazanie względnej opłacalności badanych czynników doświadczenia.

Dlatego też w pracy uwzględniono tylko te koszty zmienne, które różnicowały poszczególne warianty nawozowe (tab. 2). Jednocześnie założono, że nawozy organiczne pochodzą z produkcji własnej gospodarstwa, a więc ich rynkowa wartość nie stanowi kosztu. Dlatego też warianty nawożenia organicznego obciążono jedynie kosztami stosowania tych nawozów. W przypadku obornika – nawozu stosowanego w doświadczeniu co 3 lata, kosztami jego stosowania obciążono równomiernie wszystkie gatunki płodozmianu (burak cukrowy, pszenicę, jęczmień). Stąd w omawianych badaniach nad burakiem cukrowym, uwzględniono 1/3 całkowitego kosztu stosowania obornika (załadunku i rozrzucenia), oczywiście bez uwzględniania wartości rynkowej tego nawozu.. Koszty eksploatacji maszyn wyliczono posługując się danymi Instytutu Budownictwa, Mechanizacji I Elektryfikacji Rolnictwa (Muzalewski, 2000 – 2002).

Od wartości uzyskanego plonu korzeni, obliczonego na podstawie cen z kwoty A, które wynosiły średnio 102 PLN t-1 (2000 r.) i 112 PLN t-1 (2001r.), odjęto zsumowane w poszczególnych wariantach koszty. Pozwoliło to na uwzględnienie rzeczywistych kosztów przeciętnego gospodarstwa (koszty te odnoszą się do przeciętnych warunków występujących w gospodarstwach indywidualnych w Polsce). Uzyskane w ten sposób nadwyżki bezpośrednie umożliwiają wykazanie względnej opłacalności porównywanych ze sobą wariantów nawozowych (tab. 3).

Results

Zróżnicowanie warunków pogodowych (w latach 2000 – 2002) miało znaczący wpływ na wielkość plonów korzeni uzyskiwanych w tych latach.

W 2000 roku średni plon korzeni wyniósł 63,5 t.ha-1, przy wahaniach od 39,2 do 77,2 t.ha-1, zależnie od kombinacji (tab. 1). Plony uzyskane na obiektach nawożonych obornikiem lub słoma + facelia były podobne, a średnia różnica wynosiła 1,7 t ha-1. Natomiast w stosunku do kontroli (bez nawożenia organicznego) różnica ta wynosiła średnio 9,2 t ha-1 w przypadku nawożenia obornikiem i 7,5 t.ha-1 w przypadku nawożenia słomą + facelia. Różnice te były jednak statystycznie nieistotne. Natomiast nawożenie azotem istotnie różnicowało tę cechę. Plon korzeni przy zastosowaniu dawek w zakresie 60 – 180 kg N ha-1 był istotnie większy w stosunku do kontroli (N = 0 kg ha-1). W miarę zwiększania dawki azotu od 60 do 180 kg N ha?1 plon korzeni był większy, jednak różnice te były statystycznie nieistotne.

W efekcie, mimo braku istotnych różnic w wielkości plonu korzeni, najwyższą nadwyżkę bezpośrednią uzyskano przy uprawie buraka na oborniku i dawce azotu 180 kg ha-1 (tab. 3). Dawka ta okazała się również ekonomicznie najbardziej uzasadniona w przypadku braku nawożenia organicznego. Z kolei w przypadku nawożenia słomą + facelia ekonomicznie uzasadnione okazało się zastosowanie dawki 120 kg N ha-1.

W 2001 roku, z uwagi na niekorzystny rozkład opadów, średni plon korzeni był mniejszy aniżeli w 2000 r. i wynosił 43,55 t ha-1, przy wahaniach od 11,37 do 57,5 t ha-1. Analogicznie do poprzedniego roku, plony korzeni uzyskane na obiektach nawożonych obornikiem, jak i słomą + facelia były zbliżone, a różnice między nimi statystycznie nieistotne.

W znacznie większym stopniu plon korzeni różnicowany był nawożeniem azotem, przy czym uzyskiwane plony przy nawożeniu w zakresie dawek 60 – 180 kg N ha-1 różniły się istotnie od kombinacji kontrolnej (N = 0), a plony pod wpływem dawek 120 i 180 kg N ha-1 w stosunku do 60 kg N ha-1. Natomiast najwyższą nadwyżkę bezpośrednią uzyskano w kombinacji: obornik + 60 kg N ha-1, a w przypadku stosowania słomy + facelia, dawka 180 kg N ha-1 okazała się najbardziej efektywna.

W 2002 roku nie uzyskano istotnych różnic w plonie korzeni między kombinacjami obornik a słoma + facelia. Istotne różnice, podobnie jak w 2001 roku wystąpiły jedynie między nawożeniem organicznym a kontrolą. Średnio z lat (2000 – 2002) działanie obornika było porównywalne do kombinacji słoma + facelia, a plon korzeni był wyższy odpowiednio o 31 – 26 % w stosunku do kombinacji bez nawożenia organicznego. Plon korzeni w znacznie większym stopniu różnicowany był nawożeniem azotem (tab. 1), podobnie i nadwyżka bezpośrednia, która zależała od wysokości plonu. Synteza wyników z lat 2000 – 2002 wskazuje, że nadwyżki bezpośrednie uzyskane przy produkcji buraka cukrowego były najwyższe (średnio 6822 PLN ha-1) w kombinacji obornik + 120 kg N ha-1, następnie słoma + facelia + 180 kg N ha-1 (6345 PLN ha-1), a w kombinacji bez nawożenia organicznego przy dawce 180 kg N ha-1 (5477 PLN ha?1).

Zachętą do rezygnacji przez plantatorów ze stosowania wysokich dawek azotu w produkcji buraka cukrowego, może stać się wprowadzenie cen skupu na podstawie jakości surowca a nie masy.

Conclusion

1. Efekt ekonomiczny produkcji buraka cukrowego wyrażony nadwyżką bezpośrednią zależy w większym stopniu od wielkości plonu korzeni niż od kosztów nawożenia.

2. Spośród porównywanych form nawozów organicznych, stosowanie obornika mimo, iż jest on najdroższy, daje najkorzystniejsze efekty ekonomiczne.

3. W latach o wystarczającej ilości opadów i korzystnym ich rozkładzie, najwyższą nadwyżkę bezpośrednią można uzyskać stosując 120 kg N ha-1 i obornik.

References

CEGLAREK F., BURACZYŃSKA D., Płaza A. 1997: Ocena działania nawozowego obornika i międzyplonów wsiewek na wielkość i jakość plonu buraka cukrowego. Mat. Konf. "Postęp w uprawie buraka cukrowego i w jakości korzeni" - SGGW, s. 126-127.

GRONTKOWSKA A., 1998: Kalkulacje niepełne, Wieś Jutra, Nr sygnalny, s. 31

KLEPACKI B. 1999: Ekonomika i organizacja rolnictwa. WSiP, Warszawa, s 28-29; 83-94

MUZALEWSKI A. 2000 – 2002 /1: Koszty eksploatacji maszyn. IBMER Warszawa.

PYTLARZ-KOZICKA M., SŁOWIŃSKI H., SOWIŃSKI J.1997: Wpływ obornika i poplonów oraz nawożenia azotem, fosforem i potasem na plon buraka cukrowego, Mat. Konf. "Postęp w uprawie buraka cukrowego i w jakości korzeni" - SGGW, s. 99-100

ROSZKOWSKA B. 1998: Ocena czynników limitujących plony i jakość technologiczną buraka cukrowego przy zmiennym bilansie energetycznym technologii produkcji stosowanych w gospodarstwach indywidualnych rejonu cukrowni Łapy. Praca doktorska, SGGW, Warszawa, s 88-89

WYSZYŃSKI Z., KALINOWSKA M., GOZDOWSKI D. 2002: Factors determining yield and quality of roots on commercial plantations in Central Europe, Mat. Konf. “Reparstvi” 20-21.02.2002 s.159-163

ZAWIŚLAK K., PAWLUCZUK J., RZESZUTEK J. 1997: Ekonomiczna ocena płodozmianów buraczanych., Mat. Konf. "Postęp w uprawie buraka cukrowego i w jakości korzeni" - SGGW, s. 110-111

ZIMNY L. 1997: Koszty produkcji buraka cukrowego w warunkach zróżnicowanych technologii uprawy, Mat. Konf. "Postęp w uprawie buraka cukrowego i w jakości korzeni" - SGGW, s. 96-97

Table 1: Średni plon korzeni buraka cukrowego zależnie od sposobu nawożenia organicznego i dawek azotu [t.ha-1]. (2000 – 2002 r Sugar-beet root average yield differentiated by fertilization [t ha-1]. (2000 – 2002)

Table 2: Koszty zmienne uwzględnione w kalkulacji ekonomicznej Operating costs used in calculation

Table 3: Nadwyżki bezpośrednie uzyskane z produkcji buraka cukrowego zależnie od sposobu nawożenia organicznego i dawek azotu [PLN ha-1].Direct surplus achieved in sugrar-beet production based on organic and nitrogen fertilization [PLN ha-1]

NIRA = n.i.; NIRB = 1322,24; NIRA/B = n.i.; NIRB/A = n.i.

Adresa autora